کلمات کلیدی: موسسات خیریه، خدمات اجتماعی و امور خیریه، خیر، خیرات و صدقات، جمعیت خیریه

مقدمه:

امروزه با ایجاد تمدن صنعتی، افزایش جمعیت، محرومیت امكانات زیست محیطی مناسب، افزایش حرص و آز و تنازع در جوامع بدون پشتوانه اعتقادی، دسترسی به تكنولو‍‍ژی پیشرفته، صنعتی شدن جوامع، گسترش سبك زندگی شهری و به موازات آن افزایش رفاه عمومی موجب بروز شكاف اجتماعی-اقتصادی بین اقشار برخوردار و نادر شده است. به طوری كه بخش وسیعتری از مردم با فقر و تنگدستی و معضلات حاد بی سرپرستی و استضعاف مواجه می باشند. محرومیت و تنگناهای متعدد منابع مالی دولت ها موجب شده است كه توجه و رسیدگی كامل به نیازمندان امكان پذیر نباشد و به همین دلیل افراد انسان دوست و مبادی خیر به منظور، جبران نیازمندی های بر جامانده به تأسیس انجمن ها و گروه های خیریه اقدام ورزند. از آنجایی كه هر گونه برنامه ریزی باید بر اطلاعات و شناخت جامعه مبتنی باشد و از آنجایی كه فقر اطلاعات یا حداقل اطلاعات دقیق و قابل اعتماد در زمینه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از ویژگی ها و مشكلات جوامع در حال توسعه و از جمله جامعه ماست، لذا شناخت زمینه های ایجاد و تاریخچه مؤسسات خیریه می تواند در آگاهی مردم، خاصه قشر نیكوكار و خیرخواه از یك طرف و قشر مستضعف و بی سرپرست از طرف دیگر مؤثر باشد.

خدمات اجتماعی و امور خیریه در ایران باستان

فقر و تهیدستی، رنج و تنگدستی، یتیمی و بی سرپرستی، آوارگی و بی پناهی، کج رفتاری و انحرافات اخلاقی، معلولیت و بیماری و ... از سالیان دراز در تاریخ بشریت وجود داشته است و روحانیون و کارگزاران و رهبران مذهبی از یک سو و برخی از انسان های متعالی از سوی دیگر نقش بسزایی را در حمایت از نیازمندان و ستمدیدگان، منحرفین و ره گم کردگان ایفا می کردند. در ایران باستان نیز اعتقادی نظیر کردار نیک، پندارنیک و گفتار نیک و همچنین عقاید مذهبی آیین زرتشتی در تعالیم اهورامزدا و نظایر آن ایرانیان را در جهت کمک به محرومان و مستمندان ترغیب و تشویق می کرد به گونه ای که اوستا آکنده از قوانین و دستورات اخلاقی در زمینه امور خیریه می باشد. این دستورات اخلاقی و دینی جنبه هایی مهم اما موردی در زمینه ارائه خدمات اجتماعی گروه های خاص جامعه را در بر می گرفت.

خدمات اجتماعی و امور خیریه در زمان داریوش كبیر

بررسی لوح های دیوانی تخت جمشید نشان می دهد كه در زمان داریوش هخامنشی نیز خدمات اجتماعی و امور خیریه به صورت های مختلف وجود داشته است. قبل از بررسی این امور به ترجمه ای از یكی از این كتیبه ها اشاره می كنیم. "به خواست اهورامزدا من چنینم كه راستی را دوست دارم و از دروغ رویگردانم، دوست ندارم كه ناتوانی ازحق كشی در رنج باشد و همچنین دوست ندارم كه به حقوق توانا به سبب كار های ناتوان آسیب برسد. داریوش كبیر" از بررسی دقیق لوح های دیوانی تخت جمشید، موارد زیر قابل ذكر است:

كودكان خردسال هم از پوشش خدمات اجتماعی و خیریه بهره می برند.

* دستمزد كارگران بر اساس نظام منضبط مهارت و سن طبقه بندی می شده است

* مادران از مرخصی و حقوق زایمان و نیز حق اولاد استفاده می كردند.

* دستمزد كارگرانی كه دریافت اندك داشتند با جیره های ویژه ترمیم می شد.

* فوق العاده سختی كار و بیماری پرداخت می شد.

* حقوق زن و مرد مساوی بود و زنان می توانستند كارهای نیمه وقت انتخاب كنند تا از عهده كارهای خانه برآیند.

خدمات اجتماعی و امور خیریه در شهر های بین النهرین

در شهر های بین النهرین كه دارای حكومت نیمه مذهبی و نیمه اشرافی بودند؛ یكی از مسئولیت های حكومت این بوده است كه نوعی سیستم  تأمین اجتماعی  به عنوان حق مسلم مردم برقرار كنند، توجه به حقوق اجتماعی انسان ها و ایجاد سیستم حداقلی معیشت برای تأمین اجتماعی مردم، تفكری عادلانه در ارائه خدمات اجتماعی بوده است.

قانون حمورابی: در دو هزار سال قبل از میلاد، مراقبت از زنان بیوه و كودكان یتیم، دفاع از حقوق افراد ضعیف و بی پناه قسمتی از قوانین حمورابی حكمران بابل را تشكیل می داد. این توجه حمورابی را می توان نوعی حمایت اجتماعی به شمار آورد كه در آن دوره به اقشار كم در آمد تعلق می گرفت.

خدمات اجتماعی و امور خیریه در صدر اسلام

با ظهور آیین اسلام و نفوذ گسترده آن در ایران اعتقاد بشر دوستانه ملحم از کلام خدا و سنت پیامبر بزرگوار اسلام (ص) در میان رواج یافت. هر چند خلفای بنی امیه و بنی عباس با به کار گماردن حکام ناباب و عدم رعایت شعائر اسلامی به وسیله خود و کارگزاران در سستی ایمان مردم نقش بسزایی داشتند ولی علاقه و عشق به خاندان معصومین، همواره مردم را در حمایت از مستمندان و محرومین جامعه یاری می داد. از گروه هایی كه دین اسلام توجه خاص به آن ها داشت خیرات و صدقات و كمك های بیت المال به آن ها می رسید را می توان گروه هایی مثل: زنانی كه در جنگ شوهران خود را از دست داده بودند، زنان بیوه، گروه های مستمند و فقیرجامعه، در راه مانده ها، كودكان بی سرپرست و سر راهی، یتیمان، مساكین، ... را می توان نام برد. در این دوره خیرات و صدقات ارزش دینی و الهی پیداكرد. به طوری كه با ظهور اسلام، ایران به مهد تمدن و فرهنگ اسلامی و مركز ابعاد مختلف از معاضدت ها و تكامل اجتماعی مبدل شد. از جمله آثار ارزشمند از سنت وقف بیانگر این موضوع است.

نظام های حمایتی سنتی در ایران

نظام سنتی ارائه خدمات حمایتی، تا قبل از اشاعه صنایع ماشینی در ایران و حتی چندی بعد از آن از بیمه های اجتماعی و یا اقداماتی از این نوع اثری نبود. و حمایت های اجتماعی تنها شامل موارد زیر می شد:

1-حمایت توسط افراد خانواده كه بیشتر از طریق فرزند پسر صورت می گرفت.

2-حمایت توسط دیگران: افرادی غیر از خانواده شامل: دكاندار، مالك، ارباب،....

3-مؤسسات مذهبی، موقوفات و ...

4-پس انداز هایی كه از در آمد های جاری افراد به وجود می آمد.

سازمان های ارائه كننده خدمات اجتماعی و امور خیریه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی

1-وزارتخانه ها و مؤسسات امور اجتماعی با بودجه مستقیم دولت

2-مؤسسات مستقل دارای شخصیت حقوقی كه بودجه آنها از منابع دولتی و كمك های اشخاص حقیقی و حقوقی تأمین می شد.

3-مؤسسات خیریه كه توسط خاندان پهلوی ایجاد و اداره می شد.

4-مؤسسات خیریه عام المنفعه از طرف افراد و گروه های نیكوكار و بدون وابستگی به خاندان شاهی

5-مؤسسات خدمات اجتماعی كه جنبه بین المللی داشته و به صورت مستقل اداره می شوند.

اولین سند مددكاری و امور خیریه در ایران:

در سال 1341وقفنامه ای به نام "جامع الخیرات" انتشارات یافت. واقف این وقف نامه، سید رکن الدین محقق از بزرگان یزد بوده است. او در این وقف نامه چگونگی رسیدگی و کمک های اساسی به امور بیماران و مستمندان و محرومان را ذکر کرده است و در اصل اولین منبعی است که می توان در مورد مددکاری و امور خیریه با برنامه، از آن یاد کرد. سید ركن الدین محقق در زادگاهش (یزد) تلاش گسترده ای در جهت كمك به نیازمندان داشته است و قسمت زیادی از ثروت و اموال خود را وقف دار الشفاء یزد كرده است. گفتنی است این وقفنامه در 1326 هجری شمسی در روستایی در 36 كیلومتری یزد از درون دیواری به زبان عربی مربوط به قرن هفتم هجری كشف شده بود. كه در سال 1341 هجری شمسی در 209 صفحه به نام "جامع الخیرات" انتشار یافت.

خدمات اجتماعی و امور خیریه در زمان ناصرالدین شاه:

در سال 1278 اولین قانون بلدی كشور به تصویب رسید كه  به موجب آن می توان نگهداری از كودكان سرراهی به عهده شهرداری ها گذاشته شد و بر اساس آن به تدریج  سازمان تربیتی سابق شهرداری شكل گرفت. در برخی از كتاب ها سر آغاز خدمات اجتماعی به مفهوم خاص آن در ایران از زمان قاجار و در عصر سلطنت ناصر الدین شاه پس از سفر به اروپا و دریافت ایده هایی می دانند كه وی از فرنگ گرفت. در همین زمان فكر ایجاد پرورش گاه مطرح و با ارائه طرحی توسط نمایندگان تجار تهران به مجلس شورای ملی رفت و تصویب شد.

در یك قرن گذشته با توجه به سیاست دولت های دست نشانده هجوم فرهنگ غربی كه نتیجه سستی بنیان خانواده با مهاجرت روستائیان به شهرها، بیكاری و آشكار شدن مسایل و گرفتاری های اجتماعی و نظایر آن بود. دولت های وقت از یك سو برای درمان موقت این مصائب و از سوی دیگر به منظور كسب وجهه برای خود به ایجاد مؤسسات مختلف خدمات اجتماعی اقدام كردند كه از آن جمله می توان پرورشگاه ها، اردوهای جوانان و جمعیت های خیریه و دفاتر مخصوص به اسامی درباریان، سازمان های گوناگون از قبیل سازمان ملی رفاه خانواده، سازمان شاهنشاهی، انجمن حمایت از كودكان و انجمن حمایت از معلولین و ... را می توان نام برد.

خدمات اجتماعی و امور خیریه در زمان پهلوی:

هسته اولیه "جمعیت خیریه" در چهاردهم دی ماه 1319 بوجود آمده است. بر اساس یک سند موجود در وزارت خارجه در این زمان بنگاه خیریه ای که ریاست عالیه آن را فوزیه همسر اول شاه پهلوی به عهده داشته  با هدف حمایت از مادران و نوزادان و بینوایان تشکیل می شود. پس از رفتن فوزیه از ایران ثریا همسر دوم شاه ریاست عالیه بنگاه را به عهده می گیرد. و در اول آذر ماه 1322  بنگاه بنام "جمعیت خیریه ثریا " تغییر نام یافته و فعالیت های خود را محدود به برخی کمک های جنسی از قبیل زغال، لباس و کمک هزینه تحصیلی به خانواده های نیازمند می نماید. قابل ذکر است که جمعیت خیریه ثریا از بدو تأسیس وابسته به بنیاد پهلوی بوده لکن از نظر مالی و بودجه و سایر موارد کاملأ مستقل عمل می کرده است. در سال 1339 ریاست این جمعیت به دنبال ازدواج فرح با شاه به وی محول و نام جمعیت به نام فرح تغییر می یابد.

جمع بندی و نتیجه گیری:

بطور كلی سازمان ها، مؤسسات و ارگان های مختلف با انگیزه های مختلف مذهبی، انسان دوستانه، تفكرات ایدئولوژیك، كسب وجهه و ابرو و ... از سالیان دور به ارائه امور خیریه و خدمات اجتماعی می پرداخته اند. این سازمان ها و ارگان ها كه اغلب وابسته به دربار و یا نزدیكان آن ها بودند، بعد از انقلاب اسلامی یا منحل شدند و یا اینكه در سازمان بهزیستی كشور ادغام شدند.

منبع: دنیای مقاله و پایان نامه http://emaghale.mihanblog.com

نویسندگان: سید حسین محققی كمال - مهدی اكبریان  - اشکان خواجه دادی