بخش اول:

کلمات کلیدی: موسسه‌‌‌‌ خیریه، خیر، بنیادهای خیریه، امور خیریه، سازمان های مردم نهاد

پایه و اساس منابع مالی موسسات خیریه، مردم هستند که چنین موسساتی پایه گذاری می‌شود. اول با سرمایه اندکی که جمع می‌شود شروع به راه اندازی این موسسه می‌شود شخصی عامل خیر می‌شود و مانند نماینده هر جای مناسبی ان را مطرح می‌کند و دهان به دهان می‌چرخد بعضی‌ها نذر می‌کنند و حاجتی دارند. بعضی‌ها افراد خیر را شناسایی می‌کنند و موضوع نیازموسسه را مطرح می‌کنند و شخص مورد نظر مبلغی را در نظر می‌گیرد و هر ماه این مبلغ را به این موسسه‌ها هدیه می‌کنند. وقتی این موسسه‌‌‌‌های خیریه کار خود را به خوبی انجام داد و موفق شد کار را گسترش بیشتری داده و برای خود زیر مجمومه درست می‌کند. مانند خانه ی سالمندان در کهریزک یا بهزیستی‌ها که دولت هم بخش اندکی سرمایه را به این مراکز در نظر می‌گیرد ولی نیاز بیشتر این مراکز را مردم متقبل می‌شوند و به این امر خدا پسند پاسخ مثبت می‌دهند که خداوند در قران کریم می‌فرمایند از شما حرکت از من برکت. مردم به این فرموده ی خدا اعتقاد دارند وبه ان احترام می‌گذارند. خیریه‌ها در کشور‌‌‌های مختلف با عناوینی چون charity organizations (موسسات خیریه) و charity foundations (بنیاد‌‌‌های خیریه) شناخته می‌شوند. در برخی کشورها خیریه‌ها زیر مجموعه یا مترادف موسسات غیرانتفاعی (non-profit organizations) یا به اختصار NPO تلقی می‌شوند، یعنی موسساتی که به قصد کسب منافع مادی موسسان یا اعضا تشکیل نمی‌شوند؛ بلکه هدفی ماورای اهداف مالی را دنبال می‌کنند. در برخی کشور‌‌‌های دیگر موسسات خیریه زیرمجموعه موسسات غیردولتی (non-governmental organizations) یا به اختصار NGO قرار می‌گیرند و در کشور خودمان ایران نیز اکثر مردم NGO را مترادف با موسسه خیریه می‌دانند. حال از مباحث و اصطلاحات تخصصی که بگذریم باید گفت به رغم آنچه که از بیرون به نظر می‌رسد مدیریت موسسات خیریه کار چندان ساده ای نیست. موسسات خیریه به واسطه وجود نیرو‌‌‌های داوطلب که معمولا تعداد افراد زیادی هم هستند، دارای ساختار، روابط و گروه‌‌‌‌های رسمی و غیررسمی پیچیده و گاهی متعدد هستند که در این میان نیرو‌‌‌های داوطلب فعال در موسسه، عامل مهمی در ایجاد این ویژگی هستند. نیرو‌‌‌های داوطلب، افرادی هستند که به طور غیرموظف و به صورت رایگان زمان‌‌‌های آزاد خود را به انجام فعالیت‌‌‌هایی برای موسسه یا در موسسه صرف می‌کنند و به سادگی هم ممکن است در هر زمان همکاری خود را با موسسه قطع کنند. علی رغم گسترش فعالیت‏‌‌‌های نیکوکاری و حجم بودجه‏ای که در این راه هزینه می‏گردد، آمار دقیق از درآمد و هزینه‏‌‌‌های این بنیادها در اختیار مراکز آماری دولتی و یا غیردولتی قرار ندارد. البته مؤسسه‏‌‌‌های اجتماعی و بنیاد‌‌‌های خیریه دولتی و نیمه دولتی (مانند کمیت ه‏ی امداد امام خمینی، بنیاد شهید، مستضعفین…) تراز و آمار ارائه می‏ دهند.

مرکز آمار ایران با انتشار جزوه‏‌‌‌های آماری و پس از نظر سنجی و نمونه برداری از بنیاد‌‌‌های خیریه برای به دست آوردن بودجه آنان، جزوه ه‏ایی منتشر ساخت در این جزوه آمار سال ۱۳۷۳ ه ش نشان می‏ دهد مجموع بودجه‏ ی مراکز خیریه بالغ بر ۲۳۳ میلیارد (در حدود ۱۱۶ میلیون دلار امریکا) برآورد می‏ گردد این آمار واقعیت بودجه‏ ی تمام مراکز را نشان نمی ‏دهد، دلیل اصلی نبود آمار واقعی، عدم تمرکز بنیادهای خیریه و یا وجود منابع رسمی جمع‏ آوری اعانات و هزینه‏ ها و یا مرکز هماهنگی سراسری میان بنیادهاست، دولت نیز بر انجام نظارت و هدایت مسائل آنان، اصرار نورزیده است، شاید عامل اصلی عدم شفافیت وضع مالی آنان این است که مردم ایران، حقوق شرعیه‏ی زکات و خمس و کمک‏‌‌‌های انسانی خود را مستقیما به افراد مستمند و مؤسسه‏‌‌‌های دینی مورد اعتماد تقدیم می ‏دارند چرا که هنوز مسمانان شیعه خمس و زکات خود را به علمای مذهبی می‏ پردازند و حتی پس از برقراری دولت اسلامی در ایران، مراکز رسمی جمع ‏آوری زکات و خمس همانند دیگر کشور‌‌‌های اسلامی وجود ندارد. منابع اصلی هزینه‏‌‌‌های احسان و نیکوکاری را می‏توان به این شرح بیان داشت:

۱٫ حقوق شرعیه: شامل خمس و زکات که به عنوان منبع اساسی در کمک به امور خیریه به شمار می‏ آید و همان گونه که اشاره شد علمای دینی، قشر بزرگی را جامعه‏ ی ایران را تشکیل می‏ دهند و آنان این ثروت ها را جمع‏ آوری کرده و در مصارف خود طبق تعالیم اسلامی هزینه می‏ کنند ولی هنوز آمار و ارقام دقیق از حجم و میزان این ثروت ها در دسترس نیست.

۲٫ اعانات: انواع اعانات از راه مساجد و مراکز اسلامی و صندوق‏‌‌‌های صدقات جمع ‏آوری می‏ گردد و در سال‌‌‌های اخیر پدیده‏ ی برپایی بازار‌‌‌های خیریه و اعانات ماهانه در ایران رایج گردید و این شیوه در اکثر مؤسسه‏ه ا و جمعیت‏ ها به کار گرفته می‏ شود.

۳٫ وقف: از درآمد‌‌‌های وقف برای تأمین مخارج امور خیریه استفاده می‏ گردد ولی از میانگین نازلی برخوردار است؛ زیرا فقط در مدت کوتاهی و در دو دهه‏ ی اخیر اقدام به توسعه‏ ی قلمرو وقف و منابع آن نموده است. آمار‌‌‌های سال ۱۹۹۸ نشان می‏ دهد که هزینه‏‌‌‌های بخش امور خیریه‏ ی مؤسسات وابسته به اوقاف حدود ۶۰ میلیارد ریال (۱۰ میلیون دلار) برآورد می‏ گردد(۱۸)

۴٫ سرمایه گذاری: طرح‏‌‌‌های سرمایه‏ گذاری برای تقویت و تأمین مخارج امور خیریه به وسیله‏ ی بنیاد‌‌‌های خیریه و وقف توسط مردم هنوز گسترش نیافته و رایج نشده است، ولی بنیاد‌‌‌های نیمه دولتی (کمیته ‏ی امداد امام خمینی، بنیاد مستضعفین و بنیاد شهید) و بعضی از بنیاد‌‌‌های خیریه‏ ی بزرگ اقدام به سرمایه گذاری در طرح‏‌‌‌های اقتصادی که از مصادره‏ ی اموال رژیم سابق به دست آورده‏ اند می‏ نمایند، بنیاد ۱۵ خرداد نمونه‏ ی بارزی از این مراکز است.

اکثر صندوق‏‌‌‌های قرض الحسنه، بر درآمد‌‌‌های حاصله از طرح‌‌‌های سرمایه گذاری و تجارت تأکید کرده ‏اند، زیرا طبیعت کار آنان در ارتباط با سرمایه‏ گذاران، تجارت، سرمایه‏‌‌‌های شناور و نقدینگی است.

۵٫ کمک‏‌‌‌های دولتی: تنها بنیاد‌‌‌های خیریه‏ ی نیمه دولتی هستند که از دولت کمک‌‌‌های اساسی مستقیم دریافت می ‏دارند همچنین این بنیادها بردرآمد‌‌‌های حاصله از سرمایه گذاری و اعانات مردم تکیه دارد.