یکی از کارکردهای خیریه ها تاسیس صندوق های خیریه است  که در ایران در قالب تعاونی های قرض الحسنه سازمان یافته اند. این صندوق ها می توانند در چارچوب قانون به جذب سرمایه در اشکال مختلف من جمله در قالب خیریه و پرداخت وام های کم بهره به متقاضیان بپردازند. این مقاله به معرفی سابقه این صندوق های خیریه، انواع آن، سازوکار اجرایی و اهداف آن می پردازد.

 منظور از موسسه خیریه، موسسات و انجمن هایی غیر انتفاعی، عام المنفعه و غیر سیاسی هستند که از سوی  افراد حقیقی یا حقوقی تاسیس شده و درزمینه ارائه خدمات اجتماعی به افراد، خانواده های نیازمند و زن سرپرست، کودکان بی سرپرست و بد سرپرست، آسیب دیدگان اجتماعی و … فعالیت می کنند.

اصولا موسسات خیریه بنابر ماهیت شکل‌گیری خود به افراد علاقمند به کارهای عام‌المنفعه و داوطلبانه متکی هستند؛ به ‌طوری‌ که این افراد بازوی اجرایی این موسسات محسوب می‌شوند و در خط مقدم ارتباط با افراد هدف قرار دارند. در همه‏ کشورهای دنیا، ثروتمندان به ویژه در سنین بالا، تمایل  دارند تا بخشی از ثروت خود را در زمان حیات خود، به مصرف اهداف خیر خواهانه ‏ای تخصیص دهند که پس از درگذشت آنان نیز پایدار بماند. موسسات خیریه همچون سایر نهادهای مالی در کشورهای توسعه یافته با کارایی بالا کار می‏ کنند و به ساز و کاری جهت تخصیص بهینه‏ دارایی‏ ها، تحقق اهداف اجتماعی و تقویت بازار سرمایه انجامیده است، در حالی که در کشورهای توسعه نیافته، به ویژه به دلیل دخالت اجرایی دولت‏ ها، به نهاد کم اثرتری تبدیل شده است.

هدف موسسات خیریه خیرات، مبرات، نذورات، فعالیت‏ های خیریه و وقف محدود به سنت اسلام و پهنه‏ ایران نیست و عرصه‏ عمل آن به گستره‏ تمام مذاهب و جغرافیای بشری است. مردم در همه‏ کشورها، با توجه به اعتقادات خود، اموال خود را وقف اهداف مختلف می‏کنند و با تشکیل موسسات خیریه، می‏ کوشند تا رفاه گروه‏ های هدف را ارتقا بخشند یا اهداف خیر خواهانه‏ ای را محقق کنند.

 در موسسات خیریه (و با کارکرد صندوق‏ های وقفی) در همه جا، کم و بیش، پول یا دارایی‏ های دیگری که برای هدف خاصی اختصاص یافته است، مدیریت می‏ شود. اعطا کننده‏ پول یا سایر دارایی‏ ها، خیر یا واقف همواره تأکید دارد که اصل مال باید محفوظ بماند و تنها از محل سود و عواید آن، اهداف تعیین شده که عمدتا خیر خواهانه است، تأمین مالی شود.

موسسات خیریه در کشورهای غربی به مثابه‏ «نهاد مالی» قدرتمند در تجهیز سرمایه برای حل مشکلات اجتماعی، جایگاه مطلوبی دارد؛ در حالی که باوجود پشتوانه‏ فرهنگی عمیق و انگیزه‏ های قوی دینی، به دلیل برخی موانع موجود، جمهوری اسلامی ایران نتوانسته است از ظرفیت‏ ها و قابلیت‏ های بالای این سیره‏ نیکو به شکل کارآمدی برخوردار شود.

در زبان انگلسی، کلمه‏ "تراست" عبارت از ترتیبی است که در آن دارایی شخص یا اشخاص با هدف مشخص ازسوی شخص یا اشخاص دیگری نگهداری می‏ شود. معادل این واژه در فارسی «دارایی امانی» است. معمول‏ترین شکل "تراست"، تراست وصیتی یا وصیت نامه‏ ای است که پس از مرگ دارنده‏ دارایی شکل می‏ گیرد. تراست ‏هایی را که در طول عمر مالک دارایی شکل بگیرد، تراست سرپرستی گویند. جایی که منافع تراست به شخص یا اشخاص معینی برسد (اعم از اعضای خاندان و یا غیر از آن) به این تراست، تراست اختصاصی گویند. اگر منافع تراست به عامه برسد، به این تراست، تراست عمومی گویند. بیشتر تراست‏ های عمومی مؤسسات خیریه ‏اند که معافیت مالیاتی هم دارند. صندوق‏ های خیریه از نوع تراست‏ های عمومی ‏اند. وقتی به هدف‏ های سازمان‏ های خیریه توجه می‏ کنیم، در می‏ یابیم که طیف گسترده ‏ای از اهداف، مورد توجه موسسان بوده است: کمک هزینه‏ زندگی، حمایت از دانشجویان و طلاب، تأمین دارو و خدمات پزشکی، حمایت از هنر، حمایت از ورزشکاران، حمایت از منطقه‏ های خاص (توسعه‏ ی منطقه ‏ای، حمایت از تحقیقات، حمایت از نشر، حظ محیط زیست، و...).

 گاهی هدف‏ هایی که برای عواید حاصل از صندوق‏ های خیریه ارائه می‏ شود، بسیار محدود است. مثلا صندوق‏ های خیریه بسیاری هنر سیاهان آفریقا را مورد حمایت قرار می‏ دهند یا «صندوق وقفی کلاگستون برای دانشجویان» علاقمند به خبر رسانی در مورد معلولان است و از پژوهش‏ هایی حمایت مالی می‏کند که در حوزه‏ رسانه‏ های عمومی و مطالعات مربوط به معلولان کار می‏ کنند.

به هر حال، اکنون سازمان‏ های خیریه جهان هزینه‏ های تداوم فعالیت در صدها هزار دانشگاه، مؤسسه‏ پژوهشی، مسجد، کلیسا، بیمارستان، آسایشگاه و... پرداخت می‏ کنند. ژول پلسکی طراح معروف در سال 1982 صندوق خیریه ای را تأسیس کرد که هدف آن ارتقای کیفیت طراحی داخلی حرف ه‏ای بود. این صندوق به دانشجویان کارشناسی دکوراسیون داخلی کمک هزینه و کمک شهریه پرداخت می‏ کرد.

حتی دانشگاه‏ های دولتی در دنیا صرفا از طریق بودجه تأمین مالی نمی‏ شوند. درآمریکا، به طور متوسط، فقط 40 درصد بودجه دانشگاه ‏های دولتی را دولت می‏ پردازد. بیشتر این بودجه از طریق سازمان های خیریه تأمین می ‏شود و اموال وقفی به طور دائمی بخش بزرگی از بودجه‏ دانشگاه‏ ها را پوشش می دهد. هدف صندوق‏ های خیریه دانشگاه ایلینویز شمالی به این شرح تبیین شده است: هدف آن است که راهبردهای مخارج و تخصیص دارایی‏ ها برای صندوق‏ های خیریه به گونه‏ ای انجام شود که قدرت مصرف از صندوق‏ ها، بعد از تعدیل برای تورم (به ارزش ثابت) و در طولانی مدت حفظ شود. بنیاد دانشگاه ایلینویز شمالی در قبال واقفان متعهد است که وجوه آن‏ها را به گونه ‏ای مصرف کند که حمایت از برنامه‏ های مورد نظر آن ‏ها جنبه‏ دائمی پیدا کند.

صندوق‏ های خیریه

صندوق‏ های خیریه متنوع ‏اند و اهداف بسیار متفاوتی را پیگیری می ‏کنند. بنیادهای خیریه صندوق‏ های خیریه را اداره می‏ کنند. بنابراین، در کشورهای پیشرفته، نحوه‏ مدیریت صندوق‏ های خیریه مدت‏ ها است که مدرن و حرفه ‏ای شده است، و بنیادهایی را می توان یافت که تا 100 صندوق را اداره می‏ کنند.

 به صندوق‏ های خیریه مدرن دنیا پول نقد، اوراق بهادار پذیرفته شده در بورس‏ ها، اوراق بهادار شرکت‏ های غیر سهامی عام، املاک و مستغلات، بیمه نامه، و انبوهی از دارایی‏ های فیزیکی و واقعی دیگر هدیه و هبه می‏ شود. بعضی از بنیادهای یاد شده، بنیادهای ناحیه‏ ای ‏اند و در محدوده‏ خاص یا روی موضوع خاص کار می‏ کنند. هدف این بنیادها آن است که کمک کنند تا صندوق خیریه شکل بگیرد، و هدف غیر انتفاعی ‏ای پیگیری اما در عین حال تداوم تأمین مالی حفظ و منافع مداوم برای تحقق هدف صندوق خلق شود. بنابراین، این بنیادها کمک می‏ کنند خیرانی که وقت و تخصص ندارند یا حتی همه‏ منابع مالی را ندارند، بتوانند سازماندهی لازم را انجام دهند.

در واقع، مؤسساتی وجود دارند که «خدمات مدیریتی خیریه» می‏ دهند. نرخی که این نوع مؤسسات از خیران می گیرند بین یک تا دو درصد مبلغ وقف است. این میزان هزینه‏ های اداری و مدیریت سرمایه گذاری را پوشش می‏ دهد. در واقع نمی‏ توان با فرض استفاده از وقت خیرانی که آماده ‏اند بدون دریافت دستمزد کار کنند، توقع داشت که مدیریت حرفه‏ ای اعمال شود. معمولا ارزان‏ تر آن است که از مدیریت حرفه‏ ای در قبال پرداخت وجه استفاد شود تا از مدیریت غیر حرفه‏ ای خیرانی که حاضرند وقت و خدمات خود را وقف کنند. بنیادهای خیریه در عین حال بین صندوق‏ های خیریه که هدف مشابه دارند پل می ‏زنند و آن ها را با یکدیگر هماهنگ می‏ کنند. صندوق‏ های خیریه را به شکل‏ های دیگری نیز طبقه‏ بندی می‏ کنند. سازمان‏ های خیریه می‏ توانند از کمک شرکت‏ های خدمات مدیریت وقف برای تشکیل یکی از این دو نوع صندوف برخوردار شوند:

 الف - صندوق‏ های نمایندگی سرمایه‏ گذاری

 ب - صندوق‏ های خیریه سازمانی.

تفاوت عمده‏ ی این دو نوع صندوق در مالکیت آن ها است. در صندوق‏ های نمایندگی سرمایه گذاری، شرکت خدمات به عنوان عامل و نماینده‏ سازمان خیریه‏ خاص عمل می کند، و دارایی‏ های وقفی‏ ای را اداره می‏ کند که به سازمان خیریه‏ خاصی مربوط است. در هر زمان سازمان خیریه‏ یاد شده می‏ تواند دستور دهد که دریافت کنندگان منافع خیریه چه کسانی باشند و در زمان معینی هم کل دارایی‏ ها به سازمان خیریه برگشت داده شود.

 در صندوق‏ های خیریه سازمانی، کل وجوه خیریه در اختیار شرکت خدمات گذاشته می‏ شود و هر سال فقط بخشی از عواید به سازمان خیریه‏ مورد نظر بر می‏ گردد. این ترتیب به خیران اطمینان بیشتری می ‏دهد که اصل سرمایه‏ خیریه به هیچ دلیلی مصرف نخواهد شد. بدین ترتیب، صندوق نمایندگی سرمایه گذاری یا صندوق نمایندگی خیریه دارایی‏ هایی را برای مؤسسه‏ خیریه نگهداری می ‏کند و عواید آن را سالیانه به مؤسسه‏ مربوطه می‏ دهد.

شرکت‏ های خدمات مدیریت خیریه این نوع صندوق‏ ها را تشکیل می‏ دهند و به عام یا حامیان مؤسسه ارائه می‏ کنند و مدعی‏ اند که شفافیت و اعتبار بیشتری به آن می‏ دهند، بدین ترتیب باعث می‏ شوند که خیرات و هدایای بیشتری جذب شود.

 تشکیل این نوع صندوق‏ ها به مؤسسه‏ خیریه اطمینان می‏ دهد که از تداوم منابع مالی برای اهدافشان اطمینان یابند. تشکیل این صندوق‏ های به تداوم رشد و ثبات کمک می ‏کند. شرکت‏ های خدمات مدیریت خیریه یا بنیادهای خیریه در غرب صندوق‏ های خیریه و اعانات متعددی را اداره می ‏کنند. از نظر دیگری نیز می ‏توان صندوق‏ های خیریه را تقسیم‏ بندی کرد: الف - صندوق‏ های خیریه دائمی؛ ب - صندوق ‏های خیریه با عمر محدود در مورد اول، اصل موضوع خیریه و وقف برای همیشه دست نخورده باقی می ‏ماند، و تنها عواید یا درآمد حاصل از اصل آن می‏ تواند برای مصرف یا اضافه شدن به اصل در دسترس باشد. در مورد دوم، به محض رسیدن به شرایط خاص، اصل مبلغ خیریه نیز می‏ تواند به مصرف برسد.

سازمان های خیریه

سازماندهی موسسات خیریه در کشورهای مختلف متفاوت است، هر چند که تقریبا در همه جا، دارایی‏ های وقف تحت نظارت هیئت امنایی قرار دارد و از سوی مدیرانی اداره می‏ شود. بعضی صندوق‏ های خیریه به منابع دریافتی از خیران اولیه محدودند و در بعضی کشورها، این صندوق‏ ها اجازه دارند از طریق دریافت وجوهات از مردم، گسترش یایند. در اداره‏ سازمان ‏های خیریه، همواره تلاش شده است که حفظ استقلال و شخصیت مستقل خیریه مد نظر باشد؛ این سازمان‏ ها بتوانند در عین شفافیت، خود گردان باشند و به استفاده از کمک‏ های دولتی متمایل نشوند. این مسأله در وقف اسلامی نیز مد نظر قرار گرفته است. در سنت اسلامی نیز استقلال واقف، وقف‏نامه، و اهداف هر موقوفه مد نظر بوده است و اداره‏ مستقل هر موقوفه تحت ضابطه‏ کلی رعایت مصالح وقف توصیه شده است. این در حالی است که پس از انقلاب اسلامی، متأسفانه سازمان های خیریه کشور با تمرکز بیشتر اداره شده ‏اند و اصول خود گردانی، شخصیت مستقل و حتی شفافیت اطلاعات به درستی رعایت نشده است. تخصیص بهینه‏ دارایی ‏ها در موسسات خیریه حضور مؤثر صندوق‏ های وقفی و مؤسسات خیریه در بازارهای سرمایه‏ ی جهان بیانگر آن است که این نهادها، دارایی‏ های خود را به شکل دارایی‏ های مالی نگاه می‏ دارند و از بنگاه داری عموما پرهیز می‏ کنند.

مسأله‏ ی مهم در مدیریت صندوق، کاربرد مفهوم «خردمندی و عدالت» است. این مفهوم ضروری می‏ سازد که در اداره‏ دارایی‏ های خیران، بین نیازهای کوتاه مدت و بلند مدت تعادل ایجاد کنیم و با پاسخ گویی کامل به نیازهای امروز، پرداخت‏ های آتی را به خطر نیندازیم.

 در همه‏ موسسات خیریه، نیاز به خلق جریان درآمدی پایدار، سیاست اجرایی خاصی را می‏ طلبد. مهم است که مدیران سازمان ها، میان نسل‏ های مختلف، تفاوت قائل نشوند و جریان درآمدی مناسبی برای همه‏ ذی نفعان امروز و فردا ایجاد کنند. در کشور ما، این دغدغه نیز به مجموع دل مشغولی‏ ها موسسات خیریه اضافه می ‏شود که بازده حاصل از دارایی ‏های خیرین می باید آنقدر باشد که غیر از تأمین نیازهای قابل پرداخت خیریه، تورم را نیز پاسخگو باشد. نوع بازده صندوق‏ های خیریه باید آن گونه باشد که غیر از تأمین پرداخت‏ های جاری به ذی نفعان موسسات خیریه، رشد آتی را هم محفوظ بدارد و در واقع سبد سرمایه گذاری رشد را شکل دهد.

منبع: http://abrarcharity.ir