بخش دوم

همکاری با مؤسسه‏ های دولتی

جمعیت‏ ها و بنیادهای خیریه و بویژه بنیادهای نیمه دولتی مانند کمیته‏ ی امداد امام خمینی با دوایر دولتی همکاری می‏ کنند و در حوادث غیر مترقبه مانند زلزله، سیل، این همکاری بیشتر می‏ گردد ولی در شرایط عادی زمینه‏ ی همکاری میان بنیادهای خیریه‏ ی مردمی و دولت معمولا وجود ندارد.

فعالیت‏ های سیاسی

طبق قانون، بنیادهای خیریه اجازه ندارند فعالیت‏ های سیاسی انجام دهند ولی بعضی از بنیادهای بزرگ، نقش غیر مستقیم در کمک به فعالیت‏ های سیاسی و یا کمک به سیاست های دولت در موارد خاص می‏ نمایند. قبل از انقلاب جمعیت ها و بنیادهای خیریه‏ ی مذهبی نقش مهمی در کمک به مبارزات سیاسی و سرنگونی رژیم شاهنشاهی داشتند.

پشتوانه رسمی بنیادهای خیریه

یک نهاد دولتی و رسمی مرکزی وجود ندارد که مسؤولیت نظارت و کنترل فعالیت‏ های بنیادهای خیریه را بر عهده گیرد و حتی سازمان اوقاف قادر نیست بر بنیادهای خیریه نظارت نماید، بلکه مسؤولیت نظارت بر آن بنیادها توسط ادارات مختلف دولتی انجام می‏ گیرد، هر چند هیچ اختلاف و تشنج در روابط میان آن بنیادها و دولت وجود ندارد. در سال 1991 یک مرکز غیر دولتی در تهران برای هماهنگی میان بنیادهای خیریه و جذب کمک‏ های مردمی و دولتی و تقسیم کار میان آن ها، تأسیس گردید ولی این مرکز نتوانست بیش از 140 بنیاد را در پایتخت زیر پوشش خود درآورد.

منابع مالی فعالیت‏ های نیکوکاری

علی رغم گسترش فعالیت‏ های نیکوکاری و حجم بودجه ه‏ایی که در این راه هزینه می‏ گردد، آمار دقیق از درآمد و هزینه‏ های این بنیادها در اختیار مراکز آماری دولتی و یا غیردولتی قرار ندارد. البته مؤسسه‏ های اجتماعی و بنیادهای خیریه دولتی و نیمه دولتی (مانند کمیته‏ ی امداد امام خمینی، بنیاد شهید، مستضعفین...) تراز و آمار ارائه می‏ دهند.

مرکز آمار ایران با انتشار جزوه‏ های آماری و پس از نظر سنجی و نمونه برداری از بنیادهای خیریه برای به دست آوردن بودجه آنان، جزوه ه‏ایی منتشر ساخت در این جزوه آمار سال 1373 ه ش نشان می‏ دهد مجموع بودجه‏ ی مراکز خیریه بالغ بر 233 میلیارد (در حدود 116 میلیون دلار امریکا) برآورد می‏ گردد این آمار واقعیت بودجه‏ ی تمام مراکز را نشان نمی‏ دهد، دلیل اصلی نبود آمار واقعی، عدم تمرکز بنیادها خیریه و یا وجود منابع رسمی جمع‏ آوری اعانات و هزینه‏ ها و یا مرکز هماهنگی سراسری میان بنیادهاست، دولت نیز بر انجام نظارت و هدایت مسائل آنان، اصرار نورزیده است، شاید عامل اصلی عدم شفافیت وضع مالی آنان این است که مردم ایران، حقوق شرعیه‏ ی زکات و خمس و کمک‏ های انسانی خود را مستقیما به افراد مستمند و مؤسسه‏ های دینی مورد اعتماد تقدیم می‏ دارند چرا که هنوز مسمانان شیعه خمس و زکات خود را به علمای مذهبی می‏ پردازند و حتی پس از برقراری دولت اسلامی در ایران، مراکز رسمی جمع‏ آوری زکات و خمس همانند دیگر کشورهای اسلامی وجود ندارد.

منابع اصلی هزینه‏ های احسان و نیکوکاری را می ‏توان به این شرح بیان داشت:

1. حقوق شرعیه: شامل خمس و زکات که به عنوان منبع اساسی در کمک به امور خیریه به شمار می‏ آید و همان گونه که اشاره شد علمای دینی، قشر بزرگی را جامعه‏ ی ایران را تشکیل می‏ دهند و آنان این ثروت ها را جمع ‏آوری کرده و در مصارف خود طبق تعالیم اسلامی هزینه می‏کنند ولی هنوز آمار و ارقام دقیق از حجم و میزان این ثروت ها در دسترس نیست. 

2. اعانات: انواع اعانات از راه مساجد و مراکز اسلامی و صندوق‏ های صدقات جمع‏ آوری می‏ گردد و در سال های اخیر پدیده‏ ی برپایی بازارهای خیریه و اعانات ماهانه در ایران رایج گردید و این شیوه در اکثر مؤسسه‏ ها و جمعیت‏ ها به کار گرفته می‏ شود.

3. وقف: از درآمدهای وقف برای تأمین مخارج امور خیریه استفاده می‏ گردد ولی از میانگین نازلی برخوردار است؛ زیرا فقط در مدت کوتاهی و در دو دهه‏ی اخیر اقدام به توسعه‏ ی قلمرو وقف و منابع آن نموده است. آمارهای سال 1998 نشان می‏ دهد که هزینه‏ های بخش امور خیریه‏ ی مؤسسات وابسته به اوقاف حدود 60 میلیارد ریال (10 میلیون دلار) برآورد می ‏گردد.

4. سرمایه گذاری: طرح‏ های سرمایه‏ گذاری برای تقویت و تأمین مخارج امور خیریه به وسیله‏ ی بنیادهای خیریه و وقف توسط مردم هنوز گسترش نیافته و رایج نشده است، ولی بنیادهای نیمه دولتی (کمیته‏ ی امداد امام خمینی، بنیاد مستضعفین و بنیاد شهید) و بعضی از بنیادهای خیریه‏ ی بزرگ اقدام به سرمایه گذاری در طرح‏ های اقتصادی که از مصادره‏ ی اموال رژیم سابق به دست آورده اند می‏ نمایند، بنیاد 15 خرداد نمونه‏ ی بارزی از این مراکز است.

اکثر صندوق‏ های قرض الحسنه، بر درآمدهای حاصله از طرح های سرمایه گذاری و تجارت تأکید کرده ‏اند، زیرا طبیعت کار آنان در ارتباط با سرمایه‏ گذاران، تجارت، سرمایه‏ های شناور و نقدینگی است.

5. کمک‏ های دولتی: تنها بنیادهای خیریه‏ ی نیمه دولتی هستند که از دولت کمک های اساسی مستقیم دریافت می‏دارند همچنین این بنیادها بردرآمدهای حاصله از سرمایه گذاری و اعانات مردم تکیه دارد.

خاطر نشان می‏گردد بنیادهای خیریه از پرداخت مالیات معاف هستند و بعضی از بنیادهای خیریه بر کمک‏ های دلتی نیز تکیه دارند.

رویکرد به کارهای خیریه در ایران

رویکرد به کارهای خیریه را می‏ توان چند گونه تقسیم بندی کرد:

نخست: کمک به اقشار محروم Charity و کم درآمد، فقیر و مستمند تا رنج ها و مشکلات مقطعی آنان مرتفع گردد، و از راه کمک مالی، دارویی و غذایی و ایجاد مراکز حمایت از ایتام و خانواده‏ های مستمند و اعطای قرض الحسنه برای تأمین مخارج ازدواج، پرداخت بدهی های معوقه و هزینه‏ های درمان، و کمک به انجمن‏ های معلولین و سالمندان و برپایی درمانگاه های خیریه و مراکز بهداشت رایگان اقدام نموده است.

روزنامه‏ ی ایران در سال 1374 با انجام یک نظر سنجی، گرایش‏ های مردم در پرداخت صدقات را بررسی و به این نتایج رسیده است:

58 درصد مردم به طور مرتب صدقه می‏ دهند و 27 درصد احیانا و 5 درصد به دلیل ناتوانایی مالی قادر به پرداخت صدقات نیستند.

44 درصد پرداخت کنندگان صدقات کمک های خود را به صندوق صدقه‏ی کمیته امداد امام خمینی و 30 درصد به طور مستقیم به نیازمندان و دیگران صدقات خود را به فعالیت‏های خیریه مانند ساختن بیمارستانها و طرحهای بهبود وضع معیشتی خانواده‏های مستمند، ارسال می‏ دارند.

35 درصد از پرداخت کنندگان اعلام کردند هیچ اطلاعی از نحوه‏ی هزینه کردن صدقات توسط کمیته ‏ی امداد امام خمینی ندارند.

83 درصد از کسانی که به پرسش‏ های این نظر سنجی پاسخ دادند، مخالف پرداخت صدقات به متکدیان و فقرایی که در خیابان ها گدایی می‏ کنند می‏ باشند و مایل هستند که صدقه و کمک‏ های خود را از راه مؤسسه‏ های خیریه ارسال دارند زیرا کمک مستقیم موجب گسترش پدیده‏ی تکدی در جامعه می‏ گردد.

دوم: اهتمام به ریشه کن کردن ریشه‏ های مشکلات نیازمندی های اجتماعی (Philanthropy) و کمک جهت فقرزدایی و بهبود وضع زندگی آنان، جمعیت‏ های خیریه نیز اقدام به برگزاری دوره‏ های آموزشی برای افراد بیکار نموده و یا برای مادران و بیوه‏ زنان و بانوان روستایی کارگاه های آموزش صنایع دستی و تولیدات حرف ه‏ای دایر کرده تا بتوانند مخارج زندگی خود را تأمین کنند. کمیته‏ ی امداد امام خمینی و جمعیت هلال احمر نقش بزرگی در این زمینه ایفا کرده ‏اند. این مراکز ضمن آموزش قالی بافی و صنایع دستی به زنان، درآمدهای مناسبی را برای خانواده ‏های فقیر فراهم آورده و آنان را از وضع نیازمندی بیرون آورده به شرایط تولید و خود کفایی رسانده‏ اند.

سوم: اعطای وام «قرض الحسنه» Intereste svee-loan.

صندوق‏ های قرض الحسنه به منظور مبارزه با ربا و کمک به مستمندان و اقشار بی‏بضاعت و کم درآمد با اهداف انسانی و دینی تأسیس و راه اندازی شدند و یکی از دلایل گسترش این صندوق‏ های علاوه بر انگیزه ‏های دینی، اجر و پاداشی است که قرض الحسنه طبق قرآن دارد ده برابر صدقه می‏ باشد، قرض الحسنه نیز می‏تواند به نیازمندان به سرمایه، کمک نماید تا مشکلات مالی خود را برای همیشه حل کنند در حالی که صدقه یک راه حل مقطعی است.

یکی از عوامل اقتصادی که موجب گردید تا صندوق‏ های قرض الحسنه گسترش یابند، ملی شدن بانک‏ های ایرانی و کمک دولت به سیستم بانک‏ های بدون رباست، بعضی از این صندوق‏ ها برای مخارج اداری به عنوان مؤسسه‏ های خیریه اقدام به فعالیت های تجاری کرده‏اند.

در آغاز کار این صندوق ‏ها مشکلات اختلاس و واسطه‏ گری پدید آمد و دولت سعی نمود تا اختیارات آنان را محدود سازد، ولی تعهد و پای بندی کارگزاران صندوق‏ های قرض الحسنه به قوانین و مقررات بانکی و بهبود ساختار مدیریتی موجب شد تا آنان مشکلات را پشت سر بگذارند از جمله بانک مرکزی در نظر داشت اختیارات آنان را به دلیل اینکه این مراکز مالی، رقیت فعالیت‏ های بانکی دولتی کشور است، محدود کنند. ولی این کار انجام نگرفت و صندوق ها گسترش یافت.

خاطر نشان می‏گردد صندوق‏ های قرض الحسنه توسط هیئت مدیریه ه‏ای مرکب از هفت عضو، اداره می‏گردد و هماهنگی میان مجموعه‏ هایی از صندوق‏ های قرض الحسنه و سازمان اقتصاد اسلامی که بیش از نیمی از این صندوق ها را زیر پوشش دارد توسط (هیئت امنای عمومی) صورت می‏گیرد.

صندوق‏ های قرض الحسنه با اعطای وام ازدواج، تعمیر منازل، رهن، درمان و پرداخت بدی های معوقه و یا مشارکت در کسب و کشاورزی (Self safficiency loan) خدمات شایانی به جامعه ارائه می ‏دهد. آمار نشان می‏ دهد 31 درصد از این قرض‏ های اعطایی برای خرید خانه، 14 درصد برای تأمین مخارج پیش گفته، 12 درصد به امر کشاورزی و 12 درصد برای تأمین مخارج ازدواج، هزینه می‏ گردد.

و با اینکه اعطای این وام‏ ها، فشار اقتصادی زیادی بر بودجه ‏ی عمومی کشور وارد نمی ‏آورد ور در پایان سال 1375 ه‏ش سپرده‏ های صندوق قرض الحسنه 5 درصد سرمایه‏ های نقدی کشور را تشکیل می‏ داد، با این حال نقش بسزایی در حل مشکلات مردم و بهبود اوضاع اجتماعی آنان، ایفا نموده است.

چهارم: فعالیت‏ های تعاونی (Co-operation) و داوطلبانه (volunteer).

قبل از پیدایش ماشین آلات مدرن کشاورزی، روستاها و دهات ایران بر اساس نظام تعاونی [یارگیری] در عملیات لای روبی و حفر رودخانه‏ ها، آبیاری مزارع و کاشت و برداشت و انتقال محصول، برف روبی از راه‏ ها و جاده‏ ها در زمستان، تعمیر پل‏ ها و راه های ارتباطی تکیه داشت.

یکی از مهم ترین دلایل شکست طرح اصلاحات ارضی در دهه‏ ی شصت و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران اجرای طرح ‏ها و روش‏ های غربی که با فرهنگ جامعه‏ ی ایران ناسازگار و غیر قابل اجرا بود. برای ارائه‏ ی نمونه ه‏ایی از فعالیت ‏های تعاونی باید خاطر نشان ساخت، در دوران های گذشته و با همکاری و مشارکت مردم بیش از 22000 قنات آب توسط کشاورزان و روستاییان حفر گردید و به طور مشترک از آن بهره‏ برداری نمودند. آب این قنات ها در حدود 500 لیتر در ثانیه برآورد گردیده که معادل 75 درصد آب فرات را تشکیل می‏ دهد، طول این قنات‏ ها 274000 کیلومتر تخمین زده می‏شود که نشانگر فعالیت‏ های تولیدی تعاونی [یارگیری] است. بسیار ضروری است که فرهنگ تعاون [یارگیری] در جامعه گسترش یابد تا نقش گذشته‏ ی خود را بازیافته و به عنوان زیربنای توسعه گردد.

پدیده‏ ی تعاون یک پدیده‏ی بی‏ همتا و منحصر است که ریشه در جامعه‏ ی اسلامی دارد، زیرا زیر بنای این جامعه بر اعتقادات و زیر بنای مذهبی و منافع عمومی، استوار است.

یکی دیگر از عواملی که باید فرهنگ تعاون گسترش یابد، انتقال جامعه سنتی به سوی جامعه ‏ی متمدن صنعتی است که همکاری و اقدام مستقیم در آن کاهش یافته و گردش پول میان افراد، افزایش یافته است. اگر بنیادهای خیریه «پول» را به عنوان وسیله‏ های برای انجام خدمات انسانی قرار داده‏ اند «وقف» همین خدمات را از دو راه «پول و ساختمان» مانند مساجد، بیمارستان‏ ها، دارالایتام و مدرسه در اختیار مردم می‏ گذارد. ولی نوع دیگری از خدمات اجتماعی وجود دارد که ارزش آن کمتر از پول و وقف نیست و آن نیکوکاری و یا فعالیت‏ های داوطلبانه افتخاری است که خدمات را از راه تقدیم «وقف و کار» و فعالیت‏ های مشترک خیریه ارائه می‏ دهد. و نظر به این که در گذشته کشاورزی و آبیاری زیربنای اقتصاد بود بنابراین بررسی و ارزیابی فعالیت‏ های تعاونی در زمینه‏ی کشاورزی و آبیاری بسیار حائز اهمیت است.

یکی از دلایلی که تحقیقات و مطالعات اجتماعی، کمتر به این مقوله اهتمام ورزیده آن است که علم جامعه شناسی از غرب وارد کشورهای شرقی شده است و این علم بر پایه‏ ی نظام سرمایه ‏داری و منافع فردی پی ریزی گردیده است، در حالی که یارگیری و فعالیت‏ های تعاونی در جوامع اسلامی برگرفته از فرهنگ و خصوصیات جامعه اسلامی، می‏ب اشد.

در حال حاضر پدیده‏ ی «داوطلبی و داوطلبان» جایگزین نظام سابق تعاون گردیده و داوطلبی یک اصل مهم در فعالیت‏ های خیریه است زیرا منابع نیروی انسانی را علاوه بر «سرمایه» عامل اصلی گسترش فعالیت‏ های خیریه مد نظر قرار داده است بنیادهای خیریه در ایران از داوطلبان استفاده‏ ی زیادی می‏ کنند و این بنیادها کمتر افراد را در ازای حقوق استخدام می ‏کنند.