بخش اول

پیشگفتار

احسان و نیکوکاری بخش مهمی از فرهنگ دینی و ملی مردم ایران به شمار می‏ آید و گستردگی «وقف» در ایران نشان از اهتمام تاریخی مردم این مرز و بوم به امور خیریه و نیکوکاری است. وجود تعداد زیادی از قنات‏ ها، مدارس و حمام‏ ها بیانگر میزان توجه مردم در گذشته به امور خیریه و نیکوکاری، و احسان به مردم مستمند است.

با توسعه‏ ی قلمرو فعالیت و وظایف دولت در تأمین بهداشت و درمان و ترویج آموزش و ارائه‏ ی خدمات اجتماعی رویکرد مردم به این گونه خدمات کاهش یافته است. هم‏ اکنون در اکثر کشورهای غربی و شرقی، اقدام به بازنگری در نقش و عملکرد دولت نسبت به روند توسعه و حل معضلات مردم نموده ‏اند.

تحقیقات نشان می‏ دهد در حال حاضر با توجه به انبوه چالش‏ هایی که در پیش‏روی تأمین اجتماعی و توسعه قرار دارد، دولت‏ ها به دلیل ناکارآیی و روبه ‏رو شدن با سختی و دشواری ها، نتوانسته‏ اند آن چالش‏ ها را مهار کنند و از میان ببرند. همین تحقیقات تأکید دارد با توجه به عملکرد بنیادها و مؤسسه های خیریه که سهم بسزایی در کاهش مشکلات انسانی در سراسر جهان داشته ‏اند، ولی در تحقیقات و پژوهش های دانشگاهی و مباحث عمومی این خدمات نادیده انگاشته شده‏ اند. به طور نمونه در امریکا، بریتانیا، فرانسه و روسیه در نظر دارند بخش خصوصی که فعالیت‏ های خیریه‏ ی داوطلبانه دارد بخشی از هزینه‏ های دولتی را در امور تأمین اجتماعی جایگزین نمایند همچنین در کشورهای توسعه یافته به بنیادهای غیر دولتی به عنوان عامل تعیین کننده در مشارکت دادن مردم در روند توسعه می‏ نگرند. بنابراین تجدید نظر در شناخت اصولی و ارزیابی بنیادهای خیریه و غیرانتفاعی، یک نیاز عینی و ضروری و نه یک نظریه‏ ی محض به شمار می‏ آید.

نیکوکاری در امریکا و اروپا به دلیل فعالیت هزاران

بنیاد خیریه به یک علم تبدیل شده و به نام علم «امور بنیادها و سازمان ها» اشتهار دارد و دارای اصول، مبانی، تئوری، محققان و نویسندگانی است. امروزه قلمرو فعالیت‏ های سازمان ها و بنیادهای خیریه از کشورها فراتر رفته و بعد جهانی پیدا کرده است. ولی متأسفانه کتابخانه‏ ی اسلامی فاقد آثار تحقیقی قابل توجه در این زمینه است، و آنچه از نشریات و آثار جمعیت‏ ها و بنیادهای خیریه در کشورهای اسلامی در دسترس است فاقد جنبه‏ی تحقیقی، آماری و پژوهشی است.

علی رغم اینه علم بنیادهای خیریه یکی از رشته‏ های تحصیلات عالیه است و مؤسسه‏ های جهانی نظیر بانک جهانی و مراکز مطالعاتی دانشگاه‏ ها، اقدام به تحقیق درباره‏ ی بنیادهای امور خیریه به طور دقیق و گسترده نموده ‏اند ولی کشورهای اسلامی از جمله ایران بجز بررسی ها و تحقیقاتی که عمدتا از بعد جامعه شناسی در دانشگاه ‏های ایران بوده است، در این زمینه کار مطلوبی ارائه نداده‏ اند که نشان از ضعف در عملکرد اطلاع رسانی و برنامه ریزی و توسعه یافتگی آن کشورهاست، و لذا این جانب با کمبود منابع و کتب و گزارش‏ های تحقیقی در این زمینه روبه رو شده‏ ام.

به منظور آشنایی با امور نیکوکاری که توسط مردم و دولت ایران انجام گرفته سعی می‏ گردد در این تحقیق، یکی از مهم‏ترین مسائل مربوط به امور خیریه را مورد بررسی قرار دهیم. در این تحقیق دو گرایش موضوعی، مورد بررسی قرار گرفته است:

نخست: بنیادهای خیریه که در جهان به نام (Non governmental organizations(NGO اشتهار دارد و دربر گیرنده ‏ی همه‏ ی بنیادها، جمعیت‏ ها، صندوق‏ های قرض الحسنه و مراکز غیر انتفاعی است که خدمات انسانی خود را رایگان و بدون انگیزه‏ های مادی، ارائه می‏دهند.

دوم: بنیادها و مراکزی که از سوی دولت و یا مراکز نیمه دولتی حمایت می‏شوند.

این تحقیق به طور تفصیلی بنیادهای وقف را مورد بررسی قرار نمی‏ دهد بلک سعی گردیده به طور اجمالی و مقایسه‏ ای «تطبیقی» آن را بررسی نماید، زیرا دیگران تحقیقات خود را در این زمینه برای این اجلاس ارائه داده‏ اند.

گزیده‏ای از تاریخ وقف در ایران

تاریخ وقف و امور خیریه در ایران به پیش از اسلام باز می‏ گردد. زردشتیان طبق تعالیم کتاب مقدس خود «اوستا» که قرآن آنان را مجوس می ‏نامد، اقدام به ساختن آتشکده‏ ها و ارائه‏ ی خدمات به زائران آن معابد نموده و در جوار معابد خود، مراکز آموزش کتاب مقدس را دایر می‏ کردند. طبق بررسی های تاریخی، پیرامون زرتشت، زمین‏های وقفی خود را در اختیار موبدان قرار می‏دادند تا از درآمدهای حاصله، هزینه‏های آتشکده و موبدان و زائران و کشاوزان بی‏ بضاعت و همچنینی حیوانات ر اتأمین کنند. پس از ورود اسلام به ایران، آتشکده‏ ها به مساجد تبدیل شدند و وضعیت ساختاری بسیاری از این اماکن وقفی دگرگون گردید. بعضی از این آتشکده‏ ها هنوز در یزد و کرمان وجود دارند.

اما در عصر اسلامی، پدیده‏ی نیکوکاری با چند جلوه نمایان گردید و از راه تعاونی و خودیاری که رایج‏ترین شیوه‏ ی فعالیت‏ های داوطلبانه «خودیاری» و خیریه در روستاها و دهات ایران بود، به مستمندان و نیازمندان به طور داوطلبانه و بدون دریافت وجه کمک می ‏کردند. همچنین نیکوکاران از راه ساختن و وقف پل‏ ها، جویبارها، آب انبارها و مدارس به مردم خدماتی ارائه می‏دادند.

دوره‏ ی سلجوقیان (1175 -1037 م)، دوره‏ ی صفویان (1736 -1502 م) و دوره‏ی قاجار (1925 -1786م) ا زجمله دوران‏ های تاریخ بودند که فعالیت‏ های امور خیریه (وقف) در آن ها گسترش یافت ولی در دوره‏ی نادرشاه (1747 -1688م) سیر نیکوکاری به دلیل سلطه‏ ی دولت بر اماکن وقف، کاهش یافت و مردم اعتماد خود را برای تخصیص اموال خود برای امور وقف از دست دادند و این روند بی‏اعتمادی در دوره‏ی پهلوی (1979 -1925م) افزایش یافت زیرا دخالت‏ های دولت در امور وقف و امور خیریه افزایش زیادی یافت. و بسیاری از وقف‏ ها، زمین ها و اموال وقفی، مصادره و یا به فروش رسید، و این موجب گردید تا مردم به سوی «فعالیت های امور خیریه فردی» به جای وقف ‏های بزرگ و بنیادهای وقفی که یک سنت رایج در دوره ‏های گذشته بود، روی آوردند.

در دوره‏ ی دهه‏ ی اول انقلاب اسلامی ایران، شاهد گسترش بنیادهای خیریه ‏ی مردمی بویژه صندوق‏های قرض الحسنه بوده‏ ایم، همچنین بنیادهای نیمه دولتی مانند کمیته ‏ی امداد امام خمینی. اما در دهه ‏ی دوم و به دلیل بهبود وضع اقتصادی قشر خاصی از جامعه و پدید آمدن مشکلات اقتصادی مضاعف برای اقشار مستمند و کم درآمد جامعه، و عدم توانای دولت در تقبل هزینه‏ های زندگی آنان، شاهد رشد فعالیت های بنیادهای خیریه و داوطلبانه بوده زیرا نیاز به راه ‏اندازی این گونه بنیادهای خیریه بسیار محسوس گردید.

انگیزه های انجام امور خیریه

انگیزه‏ ی مذهبی، یکی از مهم‏ترین انگیزه‏ هایی بود که ایرانیان مرا برمی‏انگیخت تا کمک‏ ها و اعانه‏ های خود را به بینادهای خیریه تقدیم دارند، بویژه اگر مسؤولیت آن بنیاد و یا مؤسسه را یک شخصیت مذهبی و یا اجتماعی مورد اعتماد مردم بر عهده گیرد. پس از این عامل، انگیزه‏ های انسانی نقش بسزایی در نیکوکاری مردم به شمار می ‏آید.

بی‏تردید اعتقادات مذهبی در گذشته و حال، عامل اساسی در گسترش و توسعه فعالیت‏ های خیریه بوده است. کمک به فقرا و مستمندان، ایتام و معلولین و یاری رساندن به قربانیان زلزله و سیل و حوادث طبیعی با انگیزه‏ های مذهبی بوده و این امر موجب شده تا مراکز مذهبی و رهبران دینی و روحانی مسؤولیت‏ های اجتماعی را بر عهده گیرند.

علی رغم بروز گرایش‏ های لائیک و ملی‏ گرایانه در فعالیت‏های نیکوکاری در کشورهای غربی و امریکا انگیزه ‏ی مذهبی، عامل اساسی این گونه فعالیت‏ها در ایران و به طور کلی در جهان اسلام بوده است. هر چند نمی‏توان عامل سیاسی و یا انگیزه ‏های شخصی و انسانی و ملی را در افراد نیکوکار نادیده انگاریم، پیدایش فعالیت‏ های خیریه و کمک رسانی از سوی افراد نیکوکار که فاقد انگیزه‏ های مذهبی هستند ولی خود اذعان دارند که بنا به دلایل انسانی اقدام به کمک های خیرخواهانه نموده ‏اند، نموداری از این موضوع است. ولی با این حال انگیزه‏ های مذهبی بر دیگر انگیزه ‏ها برتری و جنبه‏ ی عمومی‏تر دارد.

وضع قانونگذاری بنیادهای خیریه

آمار نشان می‏دهد، بیش از 1300 بنیاد و جمعیت خیریه در ایران فعالیت می‏کنند که در حدود 50 هزار داوطلب و کارمند در آن اشتغال دارند، رویکرد و اهتمام مردم به انجام امور خیریه و نیکوکاری باعث گردید تا قانونگذاران در ایران اقدام به وضع قوانین و مقررات جدید در چارچوب قوانین وقف نمایند و بر اساس آن بنیادهای خیریه رسما تشکیلات خود را به ثبت برسانند.

به پاره‏ای از قوانین و مقررات مربوط به بنیادهای خیریه اشاره می‏گردد.

مرجع رسمی انجمن های خیریه

ماده‏ ی 1. قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه (مصوب 1363 ه ش) در مورد مسؤولیتهای سازمان چنین تصریح می‏کند:

3.اداره‏ ی امور مؤسسات و انجمنهای خیریه‏ای که از طرف دولت یا سایر مراجع ذی صلاح به سازمان محول بشود.

4. اداره‏ ی مؤسسات و انجمن های خیریه‏ ای که به تشخیص دادستان محل، فاقد مدیر باشد - تا تعیین تکلیف از طرف دادگاه - ضم امین در مؤسسات و انجمنهای خیریه‏ای که به تشخیص دادستان محل، مدیر آن فاقد صلاحیت باشد تا تعیین تکلیف از طرف دادگاه - و همچنین است در صورت نبودن یا عدم صلاحیت ناظر - در مواردی که ناظر پیش بینی شده باشد.

همچنین در ماده‏ ی 6 آیین نامه‏ ی اجرائی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه (مصوب 1365 ه ش) آمده: اداره‏ ی مؤسسات و انجمن های خیریه ‏ای که از طرف دولت یا سایر مراجع ذی صلاح به عهده‏ ی سازمان یا واحدهای تابعه گذاشته شده یا می‏شود، طبق اساس نامه‏ی مصوبه‏ی هریک خواهد بود. و در مورد سایر مؤسسات خیریه با توجه به قانون مالیتهای مستقیم چنانچه مؤسسات خیریه با توجه به قانون مالیاتهای مستقیم چنانچه مؤسسات مذکور جهت مفاصاحساب مالیاتی یا به هرجهت دیگری که احتیاج به گواهی داشته باشند مراجعه نمایند، ادارات اوقاف و امور خیریه می‏توانند نحوه‏ ی عملکرد این گونه مؤسسات را بررسی نموده و در صورت تأیید، گواهی صادر نمایند.

تبصره:گواهی فوق به مؤسسات خیریه‏ ای داده خواهد شد که در اساس نامه‏ی آنها پیش بینی شده باشد در صورت انحلال مؤسسه، اموال و دارایی آن به اجازه‏ی نماینده‏ی ولی فقیه صرف امور خیریه گردد.

عدم پرداخت مالیات توسط انجمنهای خیریه

طبق تبصره‏ ی ماده‏ ی 9 قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه (مصوب 1363 ه ش) مؤسسات و بنیادهای خیریه از پرداخت مخارج و هزینه‏ های دادرسی و ثبتی و اجرائی معاف می‏ باشند.

همچنین طبق ماده‏ی 48 آیین نامه‏ ی مصوب 1365 ه‏ش آمده: مؤسسات و بنیادهای خیریه، در صورتی که بخواهند از معافیت‏ های مالیاتی مندرج در قانون مالیات‏ های مستقیم استفاده نمایند، باید قبلا نظارت سازمان را جلب نمایند.

وضعیت تحقیق در امور مالی

طبق مواد 15 و 16 قانون مصوب 1363 ه ش هیئت‏ های تحقیق اوقاف چه حقوقی و چه حساب رسی حق تحقیق در جمع و خرج عواید راجع به وقف و یا بنیادها و مؤسسات خیریه و اماکن مذهبی اسلامی را دارند.

وضع اداری و روابط با دولت

علی رغم استقلال فعالیت‏ های بنیادهای خیریه و نیکوکاری از دولت مرکزی، در چند زمینه آن ها با نهادهای دولتی در رابطه قرار گرفته‏اند.

وضعیت مجوز و ثبت

بنیادهای خیریه باید ابتدا از وزارت کشور مجوز فعالیت کسب کنند و سپس بنیاد و یا مؤسسه خیریه را در «اداره ‏ی کل ثبت شرکت ها و مؤسسات غیر تجاری» به ثبت رسانند. ولی با این حال هزاران بنیاد و جمعیت خیریه‏ ی کوچک در مساجد و مناطق مختلف اقدام به فعالیت‏های خیریه - زیر پوشش فعالیت‏ های مذهبی می‏ نمایند و در هیچ یک از دوایر رسمی به ثبت نرسیده ‏اند، گویا تا زمانی که این بنیادهای خیریه به فعالیت های سیاسی نپرداخته ‏اند، دولت نیز با آنان برخورد ننموده و از فعالیت‏ های انسان دوستانه و امور خیریه‏ ی آنان جلوگیری نمی‏کند.

امور مالی

همان گونه که اشاره شد، جمعیت‏ های رسمی باید تراز حساب ‏های خود را به اداره‏ ی مالیات ارائه دهند تا به ادامه‏ ی فعالیت آنان موافقت گردد و سازمان اوقاف و امور خیریه نیز بر امور مالی آنان نظارت کند. ولی اکثر بنیادهای خیریه ‏ی کوچک معمولا از ارائه‏ ی تراز مالی به ادارت دولتی معمولا خودداری می‏ کنند.