کلمات کلیدی: کار خیر، کار نیک

در کاربردهای قرآنی «خیر» هر چیزی است که مورد گرایش و میل و رغبت همگانی باشد مانند عقل و عدل و فضل و هر چیز مفید برای تن و روان آدمی که ضد آن شر می‌باشد. از آنجایی که خداوند امور مفید و نافع و سودمند را تجویز و تشویق و ترغیب می‌کند به مسئله خیر نیز از این نظر توجه داشته و در بسیاری از آموزه‌های قرآنی به شکلی بدان پرداخته است. یکی از این آموزه‌های قرآنی مرتبط با مسأله خیر، سبقت و پیشی گرفتن در امور خیر در حوزه عمل فردی و  اجتماعی است که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.

پیشتازی و شتاب جویی در خیر

در قرآن با دو واژه از مردم خواسته شده است تا در کارهای نیک و پسندیده مشارکت فعال و سازنده داشته باشند. این واژگان هر چند که از نظری همانند هم هستند و معنا و مفهوم نزدیک به یکدیگر را می‌رسانند ولی از ابعادی با هم مختلف هستند، به ویژه که بر این باوریم که مترادف در قرآن و نیز در واژگان عربی معنا و مفهومی ندارد و هر آنچه که به نظر دارای یک معنا و مفهوم هستند به جهت نکته ظریف و لطیفی از هم جدا و بازشناخته می‌شوند. از جمله این واژگان می‌توان به واژه انسان و بشر اشاره کرد که در کاربرد نخست تاکید بر بعد روانشناختی و الفت و انس این موجود و مسائل اجتماعی و عاطفی او شده و در کاربرد واژه بشر به ابعاد جسمی و حساسیت‌های جانوری و مادی او توجه داده شده است. از این رو حتی در کاربردهای عربی نوین نیز سخن از حقوق بشر نمی شود بلکه از حقوق انسان سخن به میان می‌آید.

در تشویق و ترغیب مردم به عمل به خیر و نیکوکاری نیز از دو واژه سرعت و سبقت بهره گرفته شده است از این رو گاه سخن از یسارعون فی الخیرات (آل عمران آیه 114) و گاه از سابق بالخیرات (فاطر آیه 32) و فاستبقوا الخیرات (بقره آیه 148) است.

عجله پسندیده

سرعت به معنای شتاب است. در اینجا سخن از این است که بی‌توجه به دیگران هر کسی خود می‌بایست در کارهای نیک و خیر شتاب ورزد و تانی و مکث و درنگ نکند. اگر در هر امری عجله و شتاب و سرعت، نادرست و ناپسندیده است تنها در کارهای خیر و نیک است که شتاب و عجله پسندیده و بلکه مورد تشویق و ترغیب است.

اما سبقت و مسابقه و پیشی گرفتن چنان که از خود واژه ظاهر است ارتباط تنگاتنگی با شتاب و عجله دارد و در حقیقت نوعی نسبت در آن نهفته است. از این رو ارتباط نزدیکی با مسائل اجتماعی پیدا می‌کند. به این معنا که که هر کسی می‌بایست خود را با دیگری مقایسه کرده و بسنجد و در کارهای نیک و پسندیده بکوشد تا از دیگری سبقت گیرد. به سخن دیگر اگر دو تن می‌توانند کاری نیک و خیر انجام دهند هر یک می‌بایست تلاش کند که زودتر از دیگری به آن اقدام کند. چنین رفتاری موجب می‌شود که هرگز کار خیر و نیک بر زمین نماند و هر کسی بکوشد تا آن را زودتر انجام داده و از زمین بردارد. از این روست که نوعی مسابقه و پیشی گرفتن از یکدیگر در کارهای نیک در میان مردم و جامعه پیش می‌آید.

عجله در کار خیر، ویژگی صالحان

خداوند درآیه 114 سوره آل عمران عجله در کارهای خیر را از اوصاف صالحان برمی‌شمارد. به کارگیری اسم صالح در این آیه بیانگر این نکته لطیف است که اشخاص صالح و نیکوکار که نیکوکاری جزو ذات و یا ذاتی آنان شده است و به این صفت برتر انسانی دست یافته‌اند، به طور طبیعی انسان‌هایی هستند که در کارهای خیر و نیک عجله می‌کنند. از این رو می‌توان یکی از راه‌های شناخت افراد صالح و نیکوکار را در شتاب ورزی ایشان در کارهای خیر دانست.

مومنان، اهل سبقت‌اند

در تحلیل قرآنی اصولاً مومنان در کارهای خیر از یکدیگر سبقت می‌جویند. به این معنا که پس از تشویق و ترغیب مومنان به این که می‌بایست بی‌توجه به دیگری و یا وجود دیگری در کارهای خیر شتاب ورزند و با درنگ، زمان را از دست ندهند از ایشان می‌خواهد که در کارهای خیر از یکدیگر سبقت گیرند و مسابقه برقرار کنند. برگزاری مسابقات برای انجام کارهای خیر دو نتیجه مهم و سازنده در پی خواهد داشت. نخست آن که کارها با شتاب بیشتری انجام می‌شود و هر کسی می‌کوشد تا به گونه‌ای با پیشی گرفتن از دیگری نخستین کسی باشد که کار خیر و نیک را انجام دهد نتیجه دیگر مسابقه، آن است که جامعه به انجام کارهای خیر تشویق می‌شود و هر کسی می‌کوشد تا کار خیر را نخست انجام دهد و نگذارد تا دیگری همان کار خیر را به سرانجام رساند و در حقیقت جامعه با حالت عاطفی خاصی روبرو می‌شود که هر کسی در جستجوی نخستین عامل خیر می‌باشد.

فایده دیگر مسابقه این نیز خواهد بود که کارهای خیر علنی و آشکار انجام و در چشم دیگران مطرح شود، زیرا در مسابقه، دست کم دو نفر مشارکت خواهند داشت که می‌کوشند زودتر از دیگری کار خیر را انجام دهند و اینگونه است که به صورت آشکار کارهای خیر مطرح و در جامعه منتشر و رقابت برای پیشتازی میان مردم پدید می‌آید.

قرآن برای جوامع برتر و شاهد و نمونه معیارهایی را مطرح می‌سازد که یکی از آنها مسأله پیشی گرفتن مردمان در کارهای خیر و نیک است. اگر جامعه‌ای در کارهای خیر و نیک از یکدیگر پیشی گیرد آن جامعه از جوامع برتر و نمونه‌ای است که دیگر جوامع می‌بایست از آن درس گرفته و خود را همانند آن سازند. (بقره آیه 145 و 148).

بر این اساس آیات قرآنی در تقسیم بندی مردم، به مسأله سبقت و پیشتازی آنان اشاره و آن را به عنوان ملاک و معیار بیان می‌کند. قرآن در آیه 32 فاطر جامعه و مردم آن را بر پایه کارهای خیر و مسابقه گزاری در آن به سه دسته بخش می‌کند و می‌فرماید که در هر جامعه‌ای با سه دسته افراد به طور مشخص روبرو هستیم: کسانی که درحق خویش ستم می‌کنند و کار خیر نکرده و در آن پیشتاز نمی‌باشند. دوم کسانی که میانه‌رو هستند و کارهای خیری را انجام می‌دهند ولی اهل شتاب و سبقت در آن نیستند و سوم کسانی که در کارهای خیر شتاب می‌ورزند و از یکدیگر سبقت می‌گیرند.

بنابراین از نظر قرآن کسانی که در کارهای خیر، هم شتاب ورزند و هم با یکدیگر مسابقه دهند و نسبت به آن چشم هم چشمی داشته باشند که هر کسی زودتر آن را انجام دهد در مسابقه پیشتاز باشد. اینگونه است که انجام دادن کارهای خیر به عنوان سیره همیشگی مومنان راستین و نه امری مقطعی و موقت مطرح است و آنان در سیره عملی زندگی خویش می‌کوشند تا با انجام کارهای خیر در حقیقت به خود خیر رسانند(مومنان 61)

پاداش سبقت در کارهای خیر

از نظر قرآن برای سبقت در کارهای خیر می‌توان به دو دسته پاداش‌های دنیوی و اخروی اشاره کرد: در دنیا انسان‌ها با کارهای خیر و پیشتازی و سبقت در خیر از رفاقت و دوستی خداوند و مردمان صالح بهره می‌برند. هر کار خیری در دنیا آثاری خواهد داشت که از مهم‌ترین آنها علاقه و دوستی و الفت خدا به این بنده است که نتیجه آن در رفتارهای دیگران نیز ظهور و بروز می‌کند و مردم وی را دوست داشته و به وی محبت می‌ورزند.

نویسنده: کمال نصراللهی

منبع: www.maarefquran.org